GARNIZON NYSA
CO TO JEST GARNIZON?

Rodzaje i funkcje garnizonu
    Funkcje garnizonu
Organizacja i sposób funkcjonowania garnizonu wojskowego
    Dowódca garnizonu
    Zastępca dowódcy garnizonu do spraw logistyki
    Komendant garnizonu
    Lekarz garnizonu, szef łączności, inni funkcyjni
    Służba garnizonowa

Wyjaśnienie terminu „garnizon” nie jest sprawą trudną. Etymologia tego francuskiego słowa dostępna jest w większości wydawnictw encyklopedycznych. Najczęściej objaśnia się je jako „załogę” bądź też „część wojska przebywającą na stałe w mieście”[1]. Inny przykład objaśnienia to „terytorium, na którym stale lub czasowo przebywają oddziały lub znajdują się instytucje i zakłady wojskowe”[2]. Mimo iż jest to definicja cywilna, doskonale obrazuje ona treść pojęcia „garnizon”, który nie składa się wyłącznie z żołnierzy i ich wyposażenia, lecz także z wielu komponentów dodatkowych takich jak klub garnizonowy, kasyno czy Wojskowa Komenda Uzupełnień. Treść słowa garnizon w literaturze wojskowej brzmi identycznie, dodatkowo precyzyjniej określono w nim zakres przestrzenny, określając go jako jedną lub kilka położonych obok siebie miejscowości[3].

Z wojskowego punktu widzenia pojęcie garnizonu zostało przedstawione w „Regulaminie sił zbrojnych RP”. Ten najważniejszy akt prawny, obowiązujący każdego polskiego żołnierza, za garnizon uznaje „miejscowość lub kilka położonych obok siebie miejscowości, w których na stałe lub czasowo rozmieszczone są jednostki wojskowe”[4]. Definicja ta nie odbiega w znacznym stopniu od swojej wersji cywilnej i podobnie jak ona wyczerpująco rozwija treść tego terminu.

W analizie garnizonu istotne jest także określenie jego pozycji w systemie sił zbrojnych. Ze względu na złożoność oraz trwające aktualnie przeobrażenia struktur polskiej armii, autor ograniczył prezentację tego aspektu do niezbędnego minimum.

Zgodnie z aktualnie obowiązującą Konstytucją naczelnym organem sprawującym zwierzchnią władzę nad siłami zbrojnymi jest Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej[5]. W czasie pokoju sprawuje on zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi za pośrednictwem Ministra Obrony Narodowej. On to odpowiada za kierowanie resortem obrony narodowej oraz przygotowaniami obronnymi państwa. Centralnym organem odpowiedzialnym za dowodzenie siłami zbrojnymi jest Sztab Generalny Wojska Polskiego. W chwili obecnej Polska dzieli się na dwa okręgi: Śląski, obejmujący południową i Pomorski, obejmujący północną część kraju. Każdy okręg ma swój sztab oraz dowódcę. Jednym z jego obowiązków jest wyznaczanie granic garnizonów oraz ich dowódców[6]. W przypadku garnizonu Nysa podlegał on rozkazom dowódcy Śląskiego Okręgu Wojskowego we Wrocławiu. Dokładną pozycję nyskiego garnizonu w polskich siłach zbrojnych przedstawia następujący schemat:

↓

↓

 ↓                            ↓

         ↓

Zaprezentowane informacje na temat istoty garnizonu pozwalają na głębsze przeanalizowanie jego form i struktur.

Rodzaje i funkcje garnizonu

 Analizując dawne i obecne struktury organizmów państwowych bez trudu można w nich dostrzec podmioty, które działają na podobnych zasadach jak garnizon wojskowy. Bardzo często określane są one również mianem garnizonu. Takie porównanie odnosi się do wszelkich służb mundurowych, które tak jak wojsko mają wypracowany ściśle określony etos postępowania. Istnieją bowiem garnizony strażackie, policyjne oraz kilku innych służb wewnętrznych. Ta typologia zostanie pominięta, ponieważ nie stanowi ona podmiotu tej pracy. O wiele ważniejsze jest tutaj wyodrębnienie specyficznych typów garnizonów, z jakimi mamy do czynienia w polskich siłach zbrojnych.

Generalnie trudno jest w polskich siłach zbrojnych dostrzec jakąś szczególną typologię garnizonu. Można jej dokonać jedynie w oparciu o miejsce stacjonowania lub formacje znajdującą się na danym obszarze. Ze względu na miejsce stacjonowania można wyróżnić:

garnizony miejskie – zlokalizowane w większych skupiskach ludzkich z bezpośrednim dostępem do edukacji i kształcenia. Stanowią one większość w polskim systemie sił zbrojnych.
Przykładem garnizonu miejskiego był w czasie swego istnienia garnizon wojskowy w Nysie.

garnizony leśne (zielone) – oddalone od miast, składające się wyłącznie z koszar i obiektów wojskowych, pozbawione szkół a co za tym idzie, możliwości kształcenia; np. Wędrzyn, Świętoszów. Oficerom służącym w takim garnizonie przysługiwał specjalny dodatek, nazywany przez niektórych złośliwie dodatkiem za „zdziczenie”[7].

Innym wyznacznikiem rodzaju garnizonu jest typ formacji zbrojnych stacjonujących na danym terenie. W tym przypadku można wyróżnić nieco więcej garnizonów. Mogą to bowiem być garnizony: morskie, lotnicze i lądowe. Ta typologia nie jest jednak powszechnie stosowana ze względu na małą przydatność i nie zawsze występujące ostre różnice pomiędzy każdym z nich. Wielkość i liczebność garnizonów pozwala na dokonanie wśród nich podziału na małe i duże. Szersze omówienie tego zagadnienia pojawi się w dalszej części rozdziału, po przedstawieniu wszystkich struktur i podmiotów występujących w ramach garnizonu.

Rodzi się pytanie: Jaka jest rola garnizonu? Po co został stworzony? Czy zadania jakie są stawiane przed garnizonem nie mogłyby spoczywać w gestii jednostek, które obejmuje on swoim zasięgiem? Jest to niemożliwe, ponieważ w strukturach wojskowych pełni on rolę nadrzędną wobec wszystkich jednostek. Jego zadaniem jest dbanie i umożliwianie poprawnego funkcjonowania sił zbrojnych w określonych okolicznościach. Przekładając to na model cywilnego układu samorządowego, co w rzeczywistości nie jest dokładnie idealnym odzwierciedleniem, garnizon można uznać za odpowiednik gminy. Tak jak ona ma swoje władze, zespół podległych sobie instytucji i podmiotów. Nie obowiązuje tu jednak zasada demokracji ale ścisłe i bezwzględne podporządkowanie i dyscyplina. Tylko taki ustrój zapewnia skuteczne funkcjonowanie.

Ze względu na znikomą ilość literatury poświęconej zadaniom garnizonu, autor skoncentrował się na informacjach uzyskanych w wywiadach i rozmowach odbytych z kilkunastoma byłymi i aktualnymi oficerami wyższymi Wojska Polskiego. Zebrane wiadomości pozwalają wyłonić kilka głównych funkcji garnizonu.

Funkcje garnizonu

Garnizon wojskowy reguluje wszystkie sprawy związane z działalnością wojska na jego terenie[8]. Funkcja ta polega głównie na utrzymywaniu kontaktów z władzami cywilnymi miasta, wzajemnym informowaniu się o planowanych działaniach. Dotyczy to działań które mogą mieć istotny wpływ na funkcjonowanie zarówno wojska (zmiany przestrzenne, np. budowa nowych dróg i budynków), jak i samego miasta (np. przemarsz pododdziałów głównymi traktami komunikacyjnymi, ćwiczenia bojowe w pobliżu zabudowań mieszkalnych itp.). Wszelkie tego typu zdarzenia muszą być wcześniej oznajmiane i uzgadniane.

W skład garnizonu oprócz jednostek bojowych wchodzą również inne integralne instytucje, pracujące na potrzeby wojska. Wszystkie podlegają władzom garnizonu a ich zadaniem jest zarządzanie i pomaganie w utrzymaniu wszystkich środków będących własnością wojskową. Przykładem jest Wojskowa Administracja Koszar zajmująca budynkami na terenie garnizonu. Podobną rolę pełni pralnia garnizonowa. Rolę administracyjną pełnią również zwierzchnicy garnizonu. O ich funkcjach będzie jednak mowa w dalszej części rozdziału.

Garnizon określa miejsce stacjonowania danej jednostki. Dodatkowo ustala się granice do których wolno się poruszać żołnierzom. Dotyczy to zarówno miejsca stałego pobytu jednostek (np. 5 km od granic miasta) jak i w czasie ćwiczeń na poligonie. Każdorazowe opuszczenie garnizonu odbywa się zgodnie z procedurami określonymi w „Regulaminie ogólnym”.

Funkcja określa również zadnia na czas wojny. Po wyjściu jednostek na wojnę zabezpiecza się opiekę nad koszarami i rodzinami żołnierzy – tego rodzaju zadania należą do obowiązków specjalnych struktur. Dodatkowo, każdy garnizon miejski miał dawniej specjalną jednostkę obrony terytorialnej do zwalczania partyzantki[10].

Przedstawiona powyżej ogólna charakterystyka garnizonów wojskowych i stojących przed nimi zadań pozwala na stworzenie zewnętrznego obrazu garnizonu. Aby był on pełny konieczne jest pełne zaprezentowanie poszczególnych części składowych garnizonu, ich kompetencji, hierarchii i relacji zachodzących między nimi.

Organizacja i sposób funkcjonowania garnizonu wojskowego

Każdy garnizon, bez względu na państwo i okres w historii, miał zawsze na celu nadzór i ułatwienie funkcjonowania jednostkom wojskowym, które stacjonowały w jego granicach. Sprawność i skuteczność w działaniu wynikała zawsze ze zhierarchizowanego systemu władzy występującego w całym wojsku, w tym także w garnizonie. System ten przypomina piramidę, gdzie na najwyższy rangą jest dowódca. Szczebel niżej znajdują się jego zastępcy, w dalszej kolejności niżsi rangą oficerowie, aż do najliczniejszej grupy żołnierzy służby zasadniczej na samym dole. Z tego ułożenia wynikają wzajemne relacje przełożony – podwładny na każdym szczeblu życia wojskowego.

Garnizon wojskowy jest jakością uniwersalną. Oznacza to, że schemat budowy i działania współczesnego modelu w najważniejszych kwestiach nie zmienił się, i jest porównywalny z tym sprzed kilkudziesięciu czy nawet kilkuset lat. Nie można w tym miejscu całkowicie odrzucić teorii ewolucji, jednak takowa nie stanowi głównego tematu tejże pracy. Zakładając zatem ponadczasowość podstawowych schematów, jako wzorzec zostanie omówiony polski garnizon wojskowy, oparty na normach wynikających z „Regulaminu Ogólnego Sił Zbrojnych RP”[11]. Wprowadzony w życie decyzją MON z 5.07.1994,obowiązuje od 15.08.1994.Ta niewielka książeczka to „katechizm funkcjonowania wojska”. Każdy pełniący służbę żołnierz uczy się z niej zasad żołnierskiego zachowania się i zależności między żołnierzami, poprzez organizację życia żołnierskiego w jednostce wojskowej i działalność służbową w jednostce i garnizonie. „Regulamin” określa wszystkie podstawowe zadania, które żołnierz i jego przełożeni powinni spełniać.

Analiza struktury przeprowadzona zgodnie z regułami hierarchii, jako najważniejszą osobę określa dowódcę garnizonu. Ta funkcja jest ulokowana na samym szczycie „garnizonowej piramidy”. Aby zrozumieć rolę jaką ma do spełnienia dowódca, konieczne jest odwołanie się do zbioru jego uprawnień i obowiązków zawartych w „Regulaminie ogólnym”.

Władzę w garnizonie sprawują: dowódca, zastępca dowódcy do spraw logistyki i komendant garnizonu. Skład władz garnizonu oraz zmiany personalne na stanowiskach dowódca garnizonu ogłasza w rozkazie i powiadamia o tym właściwe terenowe organa administracji rządowej i samorządu terytorialnego.

Dowódca garnizonu

W każdym garnizonie spośród dowódców stacjonujących tam jednostek wyznacza się dowódcę garnizonu[12].

Pełniący tą funkcję starszy oficer jest pełnomocnym przedstawicielem wojska w sprawach garnizonowych wobec organów samorządu terytorialnego i administracji rządowej. Podlega bezpośrednio przełożonemu, który wyznaczył go do pełnienia tej funkcji, lub dowódcy, któremu podporządkował go dowódca okręgu wojskowego (rodzaju sił zbrojnych). Z racji pełnionej funkcji jest przełożonym wszystkich żołnierzy garnizonu.

Dowódca garnizonu ma prawo i obowiązek:

• wydawać rozkazy i zarządzenia w sprawach służby (warty) garnizonowej, dyscypliny, porządku wojskowego, uroczystości z udziałem wojska, przeznaczenia i użytkowania terenu i obiektów garnizonowych oraz samoobrony garnizonu;

• wyznaczać jednostki (z wyjątkiem jednostek organizacyjnych podległych komendantowi Żandarmerii Wojskowej – ŻW) do pełnienia służby garnizonowej – stosownie do ich stanu liczebnego i przeznaczenia;

• wymagać od żołnierzy przestrzegania dyscypliny, porządku wojskowego i publicznego oraz regulować zasady noszenia umundurowania w okresach przejściowych;

• ściśle współdziałać – w sprawach przestrzegania dyscypliny i porządku publicznego przez żołnierzy – z Policją, SOK, a w strefie nadgranicznej także ze Strażą Graniczną;

• ustalać w porozumieniu z jednostką organizacyjną Żandarmerii Wojskowej sposób działania na wypadek rażącego naruszenia dyscypliny wojskowej i porządku publicznego przez żołnierzy poza rejonem ich zakwaterowania;

• akceptować plany służby patrolowej – sporządzane przez właściwą jednostkę ŻW – w części dotyczącej obszaru podległego garnizonu;

• wnioskować o wyróżnianie i karanie żołnierzy przebywających w garnizonie;

• dokonywać, według potrzeb, co najmniej raz w roku przy współudziale prokuratora wojskowego, komendanta jednostki organizacyjnej ŻW i dowódców jednostek wojskowych – okresowych analiz stanu dyscypliny w garnizonie;

• sprawować nadzór nad należytym funkcjonowaniem obiektów i urządzeń, przydzielać je oraz ustalać kolejność i sposób korzystania z nich;

• kierować gospodarką mieszkaniową, dbać o należyte funkcjonowanie internatów i hoteli; nadzorować utrzymywanie w tych obiektach, a także w klubach, kasynach i osiedlach wojskowych należytego porządku i dbanie o estetykę;

• ustalać zasady organizacji powiadamiania i alarmowania jednostek stacjonujących na terenie garnizonu, współdziałając w tym zakresie z dyżurną i służbą operacyjną;

• kierować na terenie garnizonu przebiegiem uroczystości z udziałem wojska;

• organizować przedsięwzięcia samoobrony garnizonu (obronę przeciwlotniczą, przed bronią masowego rażenia, ochronę przeciwpożarową oraz rozśrodkowanie – ewakuację rodzin wojskowych);

• nadzorować przestrzeganie przez jednostki i instytucje wojskowe w garnizonie przepisów i zasad ochrony środowiska;

• ustalać zakres obowiązków swoich zastępców, komendanta garnizonu i innych osób funkcyjnych oraz kontrolować ich działalność.

Szczegółowy zakres obowiązków i czynności dowódcy garnizonu ustala przełożony, który go wyznaczył lub któremu został podporządkowany.

Dowódca garnizonu nie ingeruje w wewnętrzne sprawy jednostek garnizonu.

O wszystkich zdarzeniach, które mają wpływ na tok służby i porządku w garnizonie, dowódcy jednostek meldują niezwłocznie dowódcy garnizonu oraz powiadamiają komendanta garnizonu. O planowanych przedsięwzięciach, które mogą wywrzeć wpływ na tok życia innych jednostek lub są związane z zadaniami i przedsięwzięciami terenowych organów administracji rządowej, dowódcy jednostek informują dowódcę garnizonu najpóźniej 24 godziny przed ich rozpoczęciem, a o przedsięwzięciach związanych ze sprawdzaniem gotowości bojowej – po rozpoczęciu ich realizacji.

Rozkazy i zarządzenia dowódcy garnizonu w sprawach garnizonowych obowiązują wszystkich przebywających w nim żołnierzy.

Dowódcy jednostek (pododdziałów) czasowo przebywających na terenie garnizonu niezwłocznie meldują dowódcy garnizonu o przybyciu i czasie pobytu. Podczas czasowego pobytu jednostki przestrzegają ustaleń obowiązujących w danym garnizonie, niezwłocznie meldują o wypadkach i nieporozumieniach (zakłóceniach) w stosunkach z ludnością cywilną, a o wyrządzonych szkodach podmiotom gospodarczym i osobom fizycznym – przed opuszczeniem garnizonu lub bezpośrednio po zakończeniu ćwiczeń.

Dowódca garnizonu pełni również funkcję reprezentacyjną tzn. wita przełożonych garnizonu i towarzyszy im w trakcie wizyty; za sprawowanie tej funkcji dostaje niewielki dodatek.

W tym miejscu należy zwrócić szczególną uwagę na zasygnalizowaną wcześniej wielkość i liczebność garnizonu. Pozwala ona bowiem na dokonanie wśród nich podziału na małe i duże.

W zależności od tego czy w garnizonie stacjonuje jedna jednostka bądź też jest ich kilka, wpływa to na jego funkcjonowanie. Jeżeli jest jedna, to zazwyczaj dowódcą garnizonu jest dowódca tej jednostki. Jego rola sprowadza się do spraw dyscyplinarnych, imprez garnizonowych na terenie miasta albo na terenie jednostki w której uczestniczą cywile – przedstawiciele władz rządowych i samorządowych. Do kompetencji dowódcy należy ponadto problematyka porządku w garnizonie, czyli wszystkie zdarzenia z udziałem żołnierzy. Organizuje służbę porządkową na terenie garnizonu ale również życie kulturalne kadry zawodowej

Kiedy garnizon składa się z kilku jednostek wojskowych, rolą dowódcy garnizonu oprócz wcześniej wymienionych zadań są również problemy związane z koordynacją wszystkich przedsięwzięć związanych z funkcjonowaniem stacjonujących jednostek. Dowódca garnizonu nie wnika jednak tak bardzo w funkcjonowanie tych struktur (np. kiedy jest pobudka, a kiedy capstrzyk). Jego domeną jest koordynowanie przedsięwzięć, czyli np. zaopatrzenia – kiedy, kto i w jakiej kolejności. Organizuje służby garnizonowe, określa ich prawa i obowiązki. To samo dotyczy służb medycznych, porządkowych i ochronnych.

Dowódca garnizonu jest osobą najważniejszą, jednak do poszczególnych spraw ma pomocników w postaciach swoich zastępców. Sprawami związanymi z funkcjonowaniem garnizonu, jego zaopatrzeniem w środki potrzebne do życia wojska zajmuje się zastępca ds. logistycznych[13].

Zastępca dowódcy garnizonu do spraw logistyki

Zastępca podlega dowódcy garnizonu i w ustalonym przez niego zakresie koordynuje działalność gospodarczą, usługową oraz zabezpieczenie techniczne w garnizonie i jest upoważniony do wydawania zarządzeń z tym związanych. Lista jego obowiązków jest krótka, ale w sposób dokładny formułuje zakres jego kompetencji.

Zastępca dowódcy garnizonu do spraw logistyki ma prawo i obowiązek:

• realizować przedsięwzięcia zapewniające warunki do utrzymania należytego stanu sanitarno-higienicznego jednostek garnizonu i terenów wojskowych oraz terminowo zaspokajać potrzeby socjalno-bytowe żołnierzy, rodzin wojskowych i pracowników wojska;

• koordynować czynności związane z materiałowym zaopatrywaniem i scentralizowanym przewozem środków materiałowo-technicznego zaopatrzenia jednostek garnizonu;

• nadzorować właściwe użytkowanie i konserwację obiektów garnizonowych;

• organizować i właściwie wyposażyć (w miarę możliwości lokalowych) izby noclegowe dla żołnierzy zasadniczej służby wojskowej, poczekalnie dworcowe dla żołnierzy i ich rodzin oraz garnizonową (zintegrowaną) izbę chorych;

• organizować zabezpieczenie techniczne w garnizonie;

• ustalać sposób korzystania z garnizonowych (zintegrowanych) punktów zaopatrzenia, magazynów sprzętu uzbrojenia i amunicji, warsztatów, stacji diagnostycznej, punktów kontroli technicznej;

• udzielać doraźnej pomocy technicznej jednostkom czasowo przebywającym na terenie garnizonu;

• udzielać doraźnej pomocy technicznej żołnierzom oraz emerytom i rencistom wojskowym mającym własne pojazdy mechaniczne – na zasadach określonych stosownymi przepisami;

• sprawować nadzór nad przechowywaniem i ochroną broni oraz amunicji w obiektach garnizonowych;

• podejmować przedsięwzięcia zapobiegające wypadkom w ruchu drogowym;

• nadzorować działalność wojskowych kół motoryzacyjnych;

• zapewnić środki transportu i niezbędny limit kilometrów na prowadzenie działalności służbowej komendy, oficera inspekcyjnego i lekarza dyżurnego.

Jeżeli zachodzi taka potrzeba wyznacza się innych zastępców dowódcy garnizonu.

Trzecim i zarazem ostatnim podmiotem najwyższych władz garnizonowych jest komendant garnizonu[14].

Komendant garnizonu

W garnizonie, w którym stacjonuje więcej niż jedna jednostka wojskowa, organizuje się etatową (nieetatową) komendę garnizonu, stanowiącą organ wykonawczy dowódcy garnizonu.

Komendant jest wyznaczany przez dowódcę garnizonu spośród starszych oficerów i wyłącznie jemu jest podległy. Ze względu na charakter swoich obowiązków można uznać, iż sprawuje on faktyczną władzę w garnizonie Przejawia się to m. in. w organizowaniu pogrzebów wojskowych z udziałem orkiestry i kompanii honorowej[15]. Komendant garnizonu może być wyznaczony z innej jednostki.

Komendant garnizonu ma prawo i obowiązek:

• organizować tok służby garnizonowej oraz udział żołnierzy w uroczystościach na terenie garnizonu;

• zawiadamiać jednostki o terminach pełnienia służby garnizonowej nie później niż 14 dni przed początkiem miesiąca, w którym wypada służba;

• planować, organizować i prowadzić szkolenia służb dyżurnych oraz prowadzić instruktaż z oficerem inspekcyjnym;

• opiniować plany służby patrolowej przedstawiane dowódcy garnizonu przez komendanta jednostki organizacyjnej ŻW – z upoważnienia dowódcy garnizonu;

• kontrolować skuteczność ochrony obiektów, stan techniczny urządzeń wspomagających ochronę, wyposażenie wartowni, posterunków oraz przeglądać dzienniki wart garnizonowych i powodować usuwanie wyszczególnionych w nich niedociągnięć;

• legitymować, doprowadzić i zatrzymywać wszystkich żołnierzy, do pułkownika (równorzędnego) włącznie, naruszających porządek wojskowy i publiczny w garnizonie;

• badać każdy wypadek użycia broni przez żołnierzy podległych służb; o wynikach niezwłocznie meldować dowódcy garnizonu oraz zawiadamiać właściwego prokuratora wojskowego i komendanta jednostki organizacyjnej ŻW, jeżeli nastąpiła śmierć lub zranienie człowieka;

• zwracać się do jednostek organizacyjnych ŻW w sprawach wymagających interwencji służb patrolowych; w wypadkach, w których konieczna jest natychmiastowa interwencja, podejmować działania, wykorzystując do tego celu żołnierzy ze składu warty lub pododdziału alarmowego garnizonu;

• przedstawiać dowódcy garnizonu wnioski i propozycje wynikające z analizy i oceny stanu dyscypliny w garnizonie;

• uzgadniać z organami samorządu terytorialnego, a także z instytucjami kościelnymi i administracji rządowej udział wojska w akcjach i imprezach organizowanych w garnizonie;

• kierować do wyznaczonej jednostki wojskowej pojazdy mechaniczne czasowo przebywające na terenie garnizonu lub w jego pobliżu, wymagające doraźnej pomocy technicznej;

• wnioskować o wyróżnianie lub karanie żołnierzy przebywających w garnizonie;

• przyjmować i zabezpieczać wojskowe pojazdy mechaniczne zatrzymane przez organy kontroli drogowej;

• przedłużać, w razie potrzeby, terminy ważności dokumentów podróży do 5 dni żołnierzom przebywającym czasowo w garnizonie i zawiadamiać niezwłocznie dowódcę macierzystej jednostki;

• zapewnić należyte warunki bytowe żołnierzom przebywającym czasowo w garnizonie w celach służbowych;

• współdziałać z właściwymi organami samorządu terytorialnego i administracji rządowej w należytym utrzymaniu cmentarzy wojskowych i mogił żołnierskich.

W garnizonie, w którym nie ma etatowego komendanta, dowódca garnizonu wyznacza nieetatowego komendanta garnizonu. W okresie pełnienia tej funkcji zwalnia się go częściowo z obowiązków wynikających z zajmowanego przez niego stanowiska służbowego.

Obowiązki komendanta wynikające ze specyfiki garnizonu, a nie unormowane w regulaminie określa dowódca garnizonu.

Powyższa prezentacja władz garnizonu w sposób dokładny obrazuje splot wzajemnych relacji i powiązań występujących w najważniejszej strukturze tej instytucji. Niemniej ważną jest kolejna grupa żołnierzy zawodowych, odpowiedzialnych za koordynowanie i nadzorowanie pracy poszczególnych służb, zwanych w nomenklaturze wojskowej – funkcyjnymi garnizonu[16].

Lekarz garnizonu, szef łączności, inni funkcyjni [17]

Funkcyjnych wyznacza dowódca garnizonu. Pełnienie funkcji w garnizonie nie zwalnia żołnierza od obowiązków wynikających z zajmowanych przez niego stanowisk służbowych.

W zależności od potrzeb wyznacza się:

• lekarza garnizonu – do organizowania, koordynowania i nadzorowania zabezpieczenia medycznego. Lekarz garnizonu organizuje ponadto – wspólnie dla całego garnizonu – przedsięwzięcia leczniczo-profilaktyczne, kontroluje stan sanitarno-higieniczny obiektów, utrzymuje stały kontakt z odpowiednimi organami cywilnej służby zdrowia w sprawach dotyczących świadczeń leczniczych dla podopiecznych wojskowej służby zdrowia, informacji o sytuacji epidemicznej oraz nadzoru nad stanem sanitarno-higienicznym zakładów dostarczających produkty spożywcze do jednostek garnizonu;

• szefa łączności garnizonu – do koordynowania spraw związanych z utrzymaniem łączności w garnizonie;

• inspektora ochrony przeciwpożarowej garnizonu – do nadzorowania zabezpieczenia przeciwpożarowego w garnizonie;

• innych funkcyjnych (np. lekarza weterynarii), dla których zakres czynności określa dowódca garnizonu.

Oficerowie funkcyjni garnizonu dopełniają grupę odpowiedzialną za kierowanie garnizonem. Ich zalecenia i rozkazy stanowią pole działania służby garnizonowej. Jej rola w tej instytucji jest porównywalna do roli układa krążenia dla ludzkiego organizmu – jest motorem funkcjonowania i jednocześnie stanowi o nim.

Służba garnizonowa

Służba w wojsku trwa 24 godziny na dobę i sposób jej pełnienia jest sprawą bardzo specyficzną, uzależnioną od wyznaczonych zadań. Jeżeli jest wymagana wzmożona aktywność w nocy, to zazwyczaj w dzień jest ona osłabiona. Każda służba w wojsku zaczyna się od udzielenia instruktażu. Polega to na tym, że najpierw sprawdza się przygotowanie wszystkich do pełnienia służby, zarówno praktycznie jak i teoretycznie, kończąc na najistotniejszej sprawie – zwróceniu uwagi na sprawy priorytetowe, które każdorazowo określane są przez dowódcę garnizonu[18].

W skład służby garnizonowej wchodzą:

• wojskowe organy porządkowe;

• oficer inspekcyjny garnizonu;

• pomocnik oficera inspekcyjnego garnizonu;

• profos aresztu garnizonowego;

• warty garnizonowe;

• pododdział alarmowy garnizonu;

• lekarz dyżurny garnizonu.

W garnizonach o niewielkiej liczbie jednostek (małej liczbie żołnierzy) oraz małym zasięgu terytorialnym, funkcje służb garnizonowych mogą pełnić służby wewnętrzne jednej z jednostek wojskowych. Odpowiednie ustalenia w tej sprawie podejmuje dowódca garnizonu.

W miejscowościach, w których jest rozmieszczona tylko jedna jednostka wojskowa, zadania służby garnizonowej wykonuje służba wewnętrzna tej jednostki.

Wojskowe organy porządkowe mają obowiązek wykonywania postawionych im zadań nawet w okolicznościach niebezpiecznych dla życia i zdrowia. Korzystają wówczas z ochrony prawa na równi z żołnierzami pełniącymi służbę wartowniczą.

W czasie pełnienia służby żołnierze wojskowych organów porządkowych występują w ubiorach ustalonych przez dowódcę garnizonu.

Skład służby garnizonowej i wszelkie w niej zmiany ogłasza się w rozkazie dowódcy garnizonu.

Służba w garnizonie przebieg w cyklu nie dłuższym niż jedna doba.

Oficer inspekcyjny garnizonu

Służbę oficera inspekcyjnego[19] pełnią oficerowie od stanowiska dowódcy kompanii (równorzędnego) wzwyż. W m. st. Warszawie i garnizonach będących siedzibami dowództw okręgów wojskowych i rodzajów sił zbrojnych – do pełnienia tej służby wyznacza się oficerów starszych.

Do pełnienia służby oficera inspekcyjnego i jego pomocnika nie wyznacza się: dowódców jednostek wojskowych i ich zastępców, oficerów służby zdrowia, sprawiedliwości, obsługi prawnej, ŻW oraz kobiet.

Do zakresu działania oficera inspekcyjnego garnizonu i jego pomocnika należy wykonywanie czynności określonych w przepisach o wojskowych organach porządkowych oraz zadań postawionych przez dowódcę (komendanta) garnizonu.

Oficer inspekcyjny pełni służbę w wyznaczonym pomieszczeniu. Czas i sposób odpoczynku żołnierzy pełniących służbę określa dowódca garnizonu. Na czas odpoczynku mogą się oni rozbierać.

Zdanie i objęcie służby obaj oficerowie inspekcyjni meldują komendantowi (dowódcy) garnizonu osobiście lub telefonicznie.

Pomocnik oficera inspekcyjnego garnizonu

Pomocnik oficera inspekcyjnego[20] podlega oficerowi inspekcyjnemu. Zastępuje go w razie nieobecności, wykonuje zadania określone przez dowódcę (komendanta) garnizonu oraz nakazane przez oficera inspekcyjnego.

Pomocnika oficera inspekcyjnego wyznacza się spośród żołnierzy zawodowych, a w m. st. Warszawie i w siedzibach okręgów wojskowych oraz rodzajów sił zbrojnych – tylko spośród oficerów.

Pomocnikowi oficera inspekcyjnego podlegają żołnierze pełniący służbę garnizonową równi mu lub niżsi stopniem. Pomocnik oficera inspekcyjnego może interweniować w stosunku do żołnierzy – odpowiednio do zasad określonych w regulaminie dla jego stopnia wojskowego.

Profos aresztu garnizonowego

Profos aresztu garnizonowego[21] wykonuje czynności określone w przepisach o wojskowych organach porządkowych oraz zadania postawione przez dowódcę (komendanta) garnizonu.

Lekarz dyżurny garnizonu

Lekarz dyżurny garnizonu[22] – zwany dalej lekarzem dyżurnym – podlega oficerowi inspekcyjnemu, a pod względem fachowym – lekarzowi garnizonu.

Służbę lekarza dyżurnego pełnią lekarze wojskowi jednostek oraz instytucji i wojskowych przychodni specjalistycznych, o ile nie pełnią innych służb lub dyżurów.

Lekarza dyżurnego wyznacza się w garnizonie liczącym co najmniej siedmiu lekarzy wojskowych.

Lekarz dyżurny ma prawa i obowiązki:

• stwierdza niezdolność żołnierzy do pełnienia służby wewnętrznej, garnizonowej i osadzenia w areszcie;

• udziela pomocy lekarskiej żołnierzom (innym osobom uprawnionym) przebywającym w garnizonie lub jego pobliżu – zgodnie z ustaleniami określonymi przez dowódcę garnizonu;

• przebywa w wyznaczonym pomieszczeniu komendy garnizonu lub innym pomieszczeniu określonym przez dowódcę (komendanta) garnizonu. Może je opuszczać za zgodą oficera inspekcyjnego;

• w czasie pełnienia służby występuje w ubiorze ustalonym przez dowódcę garnizonu;

• melduje objęcie i zdanie służby oficerowi inspekcyjnemu i lekarzowi garnizonu;

• wykonuje inne zadania związane z jego funkcją, nakazane przez oficera inspekcyjnego i lekarza garnizonu.

W garnizonie liczącym od czterech do sześciu lekarzy wojskowych wyznacza się tylko dyżur domowy. Polega on na tym, że pełniący go przebywa w domu po godzinach zajęć i ma obowiązek niezwłocznie stawić się na wezwanie oficera inspekcyjnego lub oficerów dyżurnych jednostek zgłaszających potrzebę udzielenia pomocy lekarskiej żołnierzom i innym osobom uprawnionym.

O pełnieniu dyżuru domowego lekarz melduje oficerowi inspekcyjnemu, który powiadamia o tym oficerów dyżurnych jednostek.

W garnizonie liczącym mniej niż czterech lekarzy wojskowych nie wyznacza się stałych dyżurów lekarskich. W nagłych wypadkach żołnierze (osoby uprawnione) korzystają z pomocy lekarskiej wojskowej lub cywilnej służby zdrowia na zasadach określonych odrębnymi przepisami.

Zaprezentowane powyżej funkcje i stanowiska są najważniejszymi podmiotami w układzie organizacyjnym i sposobie funkcjonowania garnizonu wojskowego. To one w maksymalnym stopniu decydują o specyfice i poprawnym działaniu wojska w strukturach społecznych.

Mimo iż podstawowe struktury garnizonowe w Wojsku Polskim od kilkudziesięciu lat pozostają niezmienne, warto podkreślić że w latach 1945-1994 obowiązywał Regulamin Służby Garnizonowej i Wartowniczej Sił Zbrojnych PRL. W tym zespole norm określających podstawowe sprawy związane z funkcjonowaniem jednostek Ludowego Wojska Polskiego, występują podmioty, które dziś już nie ma lub ich kompetencje zostały włączone w poczet innych.

We władzach garnizonowych PRL grono ścisłego dowództwa uzupełniał dodatkowy zastępca dowódcy, którego domeną były sprawy polityczne. Pełniący tę funkcję oficer dbał o odpowiednią pracę partyjno-propagandową i wychowawczą. W czasach reżimu komunistycznego, wojsko podlegało silnym wpływom rządzącego aparatu partyjnego. Zadaniem zastępcy było więc dbanie o jak najlepsze wyprofilowanie światopoglądu socjalistycznego, zarówno wśród kadry zawodowej jak i żołnierzy służby zasadniczej. Choć podlegał on dowódcy garnizonu, który szczegółowo określał jego obowiązki, często jego opinia w istotnych dla garnizonu sprawach miała wiodący charakter.

Inną ważną dla egzystencji garnizonu funkcją było stanowisko komendanta wojskowego odcinka kolejowego (stacji kolejowej). Przedstawiciel władz wojskowych, pełniący na danym odcinku kolejowym (st. kol.) obowiązki komendanta g. miał za zadanie kontrolować utrzymanie właściwego stanu linii kolejowych, w razie potrzeby zapewnienie transportu kolejowego oraz nadzór nad konwojami ochraniającymi transporty kolejowe z ładunkiem wojskowym. W chwili obecnej, ze względu na regres transportu kolejowego funkcja ta występuje bardzo rzadko.

Przedstawiona charakterystyka garnizonu nie jest wyczerpująca. Pozwala jednak w sposób ogólny poznać i zrozumieć istotę tego pojęcia. Niektóre aspekty, jak chociażby ewolucja garnizonu zostały pominięte, gdyż analiza tego zjawiska jest procesem złożonym i może służyć za temat odrębnej pracy naukowej. Wąskie ramy tematyczne nie pozwalają również na przeanalizowanie rozwoju instytucji garnizonowych z punktu widzenia różnych organizmów państwowych. Biorąc pod uwagę temat tejże pracy, autor uznał za niezbędne przybliżyć czytelnikowi jedynie treści i informacje konieczne do swobodnego poruszania się w nomenklaturze wojskowej, przypisanej niejako „z urzędu” do instytucji garnizonu, posługując się modelem polskim, aby w ten sposób ułatwić lekturę i analizę dalszych rozdziałów tejże pracy.

Marek Grygorowicz

Webmaster: T. Zdanowicz 2005